آب‌انبارها (برکه‌ها) نقش مهمی در زندگی روزمره و فرهنگ و اعتقادات مردم هرمزگان داشتند. بناهایی که با سبک‌ها و معماری‌های هوشمندانه و دانش‌بنیان از دیرزمان برای گذر از مشقت خشک‌سالی با استفاده بهینه از آب باران ساخته شده‌اند.

نحوه ساخت آب‌انبار، تصفیه و عایق‌بندی آن با اصول مهندسی و علمی، حکایت از معماری هوشمندانه و دانش‌بنیان برکه‌ها دارد. معماری جذاب و چشم‌نواز برکه‌ها در میان دشت‌های گرمازده و تشنه هرمزگان همچون ستاره‌ای می‌درخشد. پلان برکه‌های هرمزگان به سه شکل طولی و مستطیلی با طاق آهنگی، دایره‌ای با سقف گنبدی و گرد همچنین به شکل صلیبی ساخته شده‌اند که از این میان معماری با پلان دایره‌ای با سقف گنبدی بیشتر است.

برای ساخت برکه‌ها در گذشته از ساروج و سنگ رودخانه و سنگ مرجان استفاده می‌شد و امروزه از سیمان و گچ هرنگ نیز استفاده می‌شود. ساروج به دلیل مقاومت درمقابل رطوبت و شرجی بالا در دوران گذشته به‌عنوان روکش برکه‌ها و نقش عایق مخزن را ایفا می‌کرد و برای ساخت آب‌انبارها و برکه‌ها اهمیت خاصی داشت.

ساروج یکی از مصالح ساختمانی قدیمی در ایران است که از ترکیب شن، ماسه، آهک و سفیده تخم‌مرغ ساخته می‌شود. معماران قدیم در آب‌انبارها از سنگ مرجان به خاطر خاصیت ضدحشره (پشه) استفاده می‌کردند. وجود حدود ۲ هزار برکه در هرمزگان به‌عنوان جنوبی‌ترین استان ایران در دوره‌های مختلف تاریخی نشان از سنت دیرینه ساخت برکه در میان مردمان جنوب دارد.

مجموعه آب‌انبارهای موزه، مجموعه برکه‌های باران، برکه گرد واقع در محله شاه‌حسینی شهرستان بندرعباس، برکه بی‌بی در جزیره قشم، برکه دیوان در شهرستان پارسیان، برکه‌های ملاو میر پل انگور در شهرستان بندرخمیر، برکه‌های دریا دولت و پنج برکه و بشاری شهرستان بندرلنگه، برکه‌های شیخ و کریکی در شهرستان بستک، برکه سنتی ۵ بادگیر جزیره کیش معروف‌ترین برکه‌های استان هرمزگان هستند.

بیشتر آب‌انبارهای هرمزگان در شهرستان‌های بندرلنگه، بستک و قشم ساخته شده‌اند.

موقعیت طبیعی برکه‌های کهورستان  

شهرستان خمیر به مرکزیت شهر بندرخمیر در غرب استان هرمزگان واقع شده است. شهرستان بندرعباس در شرق، شهرستان بندرلنگه و بستک در غرب، استان فارس در شمال و خلیج‌فارس در جنوب این شهرستان ساحلی قرار دارد. شهرستان خمیر شامل 2 بخش، 2 شهر، 4 دهستان و 100 آبادی است. براساس نقشه پهنه‌بندی اقلیمی استان، این شهرستان دارای آب‌وهوای خیلی ملایم، خیلی خشک، خنک تا خیلی گرم با تابستان‌های گرم و خشک و زمستان‌های معتدل است. دهستان کهورستان در بخش مرکزی شهرستان قرار دارد که دارای 45 آبادی (33 مورد دارای سکنه و 12 مورد خالی از سکنه) است. دشت میان‌کوهی و حاصلخیز کهورستان به‌وسیله رودخانه شور مشروب می‌شود. مجموعه برکه‌های کهورستان به خط مستقیم در فاصلهٔ تقریبی 3 کیلومتری شمال رودخانهٔ شور واقع شده است.

موقعیت مکانی اثر

مجموعه برکه‌های کهورستان به خط مستقیم در فاصله یک کیلومتری شمال روستای خورکناری و 5/1 کیلومتری شرق محله حاجی برکت کهورستان در بخش مرکزی شهرستان خمیر قرار دارد. جادهٔ بندرعباس – لار به مماس با ضلع شمالی این اثر کشیده شده است. همچنین کاروانسرای کهورستان، در فاصلهٔ 65 متری شمال غرب آن واقع شده است. زمین‌های پیرامون، به‌طور کامل زیر کشت رفته است.

تاریخچه و وجه تسمیه

براساس ساختار معماری و نوع مصالح مورد استفاده، می‌توان آن را به دوره صفوی منتسب کرد (نخستین فصل بررسی شناسایی شهرستان خمیر ـ عباس نوروزی). لازم به ذکر است در منطقه کهورستان، پراکندگی قابل‌توجهی از آثار تاریخی شامل کاروانسرا، آب‌انبار، پل، قنات و ... قابل مشاهده است. با توجه به این‌که غالب آثار پیش‌گفته از دوره صفوی و قاجار است، می‌توان چنین نتیجه گرفت که این مسیر در دوره اسلامی متأخر از جنبه‌های مختلف دارای اهمیت بالایی بوده است.

مشخصات اثر

این مجموعه دارای سه برکه (یک برکه تخریب شده) با پلان گرد مطابق که هرکدام دارای پنج بازشو است.

برکه شماره  یک دارای پلان گرد به قطر 12 متر و ارتفاع 70/7  و ارتفاع رینگ از سطح زمین 40/2 است. عمق برکه 7 متر و دارای پنج بازشو است.

پوشش سقف بنا گنبدی است و مصالح مورد استفاده در آن قلوه‌سنگ با ملاط گچ و ساروج است اما در سال‌های اخیر جهت روکش نمودن دیواره آن از سیمان استفاده کرده‌اند.

برکه شماره دو دارای پلان گرد به قطر 5/11 متر و ارتفاع 45/7 است. عمق برکه 70/6 و دارای پنج بازشو، سه نورگیر و سه سرریز است.

پوشش سقف بنا گنبدی است و دارای دو لایه اندود و ساروجی است. که تاکنون دو لایه مرمت شده است. و مصالح مورد استفاده در آن قلوه‌سنگ با ملاط گچ و ساروج است.

سنت نگهداری و حفاظت از برکه‌ها

وجود حدود دو هزار برکه در هرمزگان به‌عنوان جنوبی‌ترین استان ایران در دوره‌های مختلف تاریخی نشان از سنت دیرین ساخت برکه در میان مردمان جنوب دارد. برکه‌ها به‌وسیله اشخاص خیرخواه ساخته شده تعمیر و نگهداری می‌شود و آب برکه‌ها نیز برای استفاده عموم وقف است.

زمینه‌ها و عوامل اجتماعی ایجاد و توسعه برکه‌ها

ساختن برکه در باور و ایمان مردم این منطقه از اهمیت خاصی برخوردار است، تا به آنجا که مفهوم کلمات خیر و خیرات در ساختن برکه و مسجد خلاصه شده است و هر فردی اعم از زن یا مرد سعی داشته و دارد که بعد از انجام فرایض دینی، نماز، روزه، زکات و حج در طول حیات خود در یکی از این دو اقدام خیر (برکه) یا (مسجد) دست خیری داشته باشد، یا اینکه در حد توان و بنیه‌اش شخصاً بسازد و یا هم در تعمیر و مرمت آن‌ها سهمی داشته باشد. مطلب اساسی و قابل‌توجه در ساختمان این برکه‌ها موقعیت آن است بدین معنی که باید در مسیر جریان آب باران قرار گیرد و به‌اصطلاح هر برکه‌ای دارای یک ممر و یا چند ممری است که آب باران آن حوالی را جمع‌آوری کرده و به داخل برکه هدایت می‌کند و این ممرها مانند خود برکه‌ها وقف و جزو اراضی عمومی بوده و تغییر و هر نوع تصرفی در آن‌ها ممنوع است.

هم‌اکنون مالکیت برکه‌های کهورستان متعلق به سازمان اوقاف و امور خیریه استان هرمزگان است.

 

گزارش از:

فاطمه عباس زاده، کارشناس حفاظت و مرمت

مجید جمادی، کارشناس حفاظت و مرمت

سپهر زارعی، کارشناس باستان‌شناسی

انتهای پیام/